Hukuk Muhakemeleri KanunuHMK 114 Kapsamında Dava Şartları İncelemesi

6 Mart 2025

MADDE 114- (1) Dava şartları şunlardır:
a) Türk mahkemelerinin yargı hakkının bulunması.
b) Yargı yolunun caiz olması.
c) Mahkemenin görevli olması.
ç) Yetkinin kesin olduğu hâllerde, mahkemenin yetkili bulunması.
d) Tarafların, taraf ve dava ehliyetine sahip olmaları; kanuni temsilin söz konusu olduğu hâllerde, temsilcinin gerekli niteliğe sahip bulunması.
e) Dava takip yetkisine sahip olunması.
f) Vekil aracılığıyla takip edilen davalarda, vekilin davaya vekâlet ehliyetine sahip olması ve usulüne uygun düzenlenmiş bir vekâletnamesinin bulunması.
g) Davacının yatırması gereken gider avansının yatırılmış olması.
ğ) Teminat gösterilmesine ilişkin kararın gereğinin yerine getirilmesi.
h) Davacının, dava açmakta hukuki yararının bulunması.
ı) Aynı davanın, daha önceden açılmış ve hâlen görülmekte olmaması.
i) Aynı davanın, daha önceden kesin hükme bağlanmamış olması.
(2) Diğer kanunlarda yer alan dava şartlarına ilişkin hükümler saklıdır.

Yazı İçeriği

Özet

6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun (HMK) 114. maddesi, dava açılabilmesi için mutlaka bulunması gereken unsurları düzenlemektedir. Dava şartları, bir davanın esasa girilerek incelenebilmesi için mevcut olması gereken hukuki gereklilikleri ifade eder. Mahkeme, dava şartlarının eksikliğini davanın her aşamasında kendiliğinden inceleyebilir ve eğer bu şartlardan biri eksikse dava usulden reddedilir.

Bu makalede, HMK 114 kapsamında düzenlenen dava şartlarının detaylı analizi, hukuki niteliği, yargı içtihatları ışığında değerlendirilmesi ve dava şartı eksikliğinin sonuçları ele alınacaktır.

Giriş

Bir hukuk sisteminde mahkemeye erişim hakkı kadar, hukuki süreçlerin belirli kurallara bağlanması da büyük önem taşımaktadır. Dava şartları, mahkemelerin gereksiz yargılama yükü altına girmesini engelleyerek, usul ekonomisini koruyan bir filtreleme mekanizmasıdır.

HMK 114, hangi dava şartlarının bulunması gerektiğini belirleyerek, mahkemelerin hangi durumlarda bir davayı inceleyip inceleyemeyeceğini ortaya koymaktadır. Mahkemeler, dava şartlarını re’sen (kendiliğinden) inceleyerek, herhangi bir eksiklik varsa bu eksikliğin giderilmesini talep edebilir veya giderilmesi mümkün değilse davayı usulden reddeder.

Bu bağlamda, HMK 114’te düzenlenen 11 temel dava şartı ve bunların hukuki sonuçları ayrıntılı olarak incelenecektir.

HMK 114 Kapsamında Dava Şartlarının İncelenmesi

HMK 114. maddesinde yer alan dava şartları, genel olarak yetki, ehliyet, usul ve esasa ilişkin teknik şartlardan oluşmaktadır.

Türk Mahkemelerinin Yargı Hakkının Bulunması (HMK 114/1-a)

Bir davanın Türkiye’de görülüp görülemeyeceği, uluslararası yargı yetkisi kurallarına bağlıdır.
Eğer dava konusu uyuşmazlık, Türk mahkemelerinin yargı yetkisi dışında kalıyorsa, mahkemeler davayı usulden reddeder.
Örneğin, bir yabancı devletin egemenlik yetkisine giren bir işlem veya eylem hakkında Türkiye’de dava açılamaz (Devlet dokunulmazlığı ilkesi).

Yargı Yolunun Caiz Olması (HMK 114/1-b)

Davanın görülmesi gereken yargı yolunun doğru seçilmesi gerekmektedir.
Örneğin, idari yargıya tabi olan bir uyuşmazlık, adli yargıda açılamaz.
Yanlış yargı yolunda açılan dava, mahkemece re’sen reddedilir.

Mahkemenin Görevli Olması (HMK 114/1-c)

Mahkemelerin hangi tür davalara bakacağı, görev kurallarına tabidir.
Örneğin, tüketici davaları Tüketici Mahkemelerinde, iş davaları İş Mahkemelerinde açılmalıdır.
Görev kuralı kamu düzenine ilişkin olup, mahkeme re’sen inceler ve yetkisizse davayı usulden reddeder.

Yetkinin Kesin Olduğu Hâllerde Mahkemenin Yetkili Bulunması (HMK 114/1-ç)

Yetki, genellikle kamu düzenine ilişkin değildir, ancak bazı durumlarda kesin yetki söz konusudur.
Örneğin, taşınmaz davalarında, taşınmazın bulunduğu yer mahkemesi yetkilidir ve taraflar yetki sözleşmesi ile bunu değiştiremez.
Kesin yetki kuralına aykırı açılan davalar usulden reddedilir.

Taraf Ehliyeti ve Dava Ehliyeti (HMK 114/1-d)

Dava açabilmek için tarafların, medeni haklardan yararlanma ve dava açma yeteneğine sahip olması gerekir.
Reşit olmayan veya kısıtlı olan kişilerin dava açması için yasal temsilcilerinin olması gerekir.
Taraf ehliyeti eksikse, dava usulden reddedilir. Ancak, temsilci atanarak bu eksiklik giderilebilir.

Dava Takip Yetkisinin Bulunması (HMK 114/1-e)

Dava açan kişinin, dava konusu üzerinde tasarruf yetkisi olmalıdır.
Örneğin, iflas etmiş bir kişi adına iflas idaresi dava açabilir, kendisi açamaz.
Dava takip yetkisi yoksa, mahkeme bu eksikliği gidermesi için kesin süre verir; giderilmezse dava reddedilir.

Vekâletname ve Vekâlet Ehliyeti (HMK 114/1-f)

Avukat aracılığıyla takip edilen davalarda, avukatın vekâletname sunması gereklidir.
Özel yetki gerektiren davalar (boşanma, feragat vb.) için özel yetkili vekâletname bulunmalıdır.
Vekâletname eksikse, mahkeme kesin süre vererek tamamlanmasını ister.

Gider Avansının Yatırılmış Olması (HMK 114/1-g)

Dava açılırken gerekli harçlar ve gider avansı yatırılmalıdır.
Avans yatırılmazsa, mahkeme davacıya kesin süre verir; yatırılmazsa dava reddedilir.

Teminat Gösterme Kararının Yerine Getirilmesi (HMK 114/1-ğ)

Yabancı davacıların bazı durumlarda mahkemeye teminat göstermesi istenebilir.
Teminat yatırılmazsa, dava reddedilir.

Hukuki Yararın Bulunması (HMK 114/1-h)

Dava açan kişinin, o davadan hukuki bir menfaat sağlaması gerekir.
Örneğin, tapuda kendi adına kayıtlı taşınmaz için tescil davası açan kişinin hukuki yararı bulunmaz.

Aynı Davanın Daha Önceden Açılmamış veya Kesin Hükme Bağlanmamış Olması (HMK 114/1-ı, i)

Aynı konuda daha önce açılmış bir dava devam ediyorsa, ikinci dava usulden reddedilir (derdestlik).
Aynı dava daha önce kesinleşmişse, yeni dava açılamaz (kesin hüküm itirazı).

Dava Şartı Eksikliğinin Sonuçları

Dava şartı eksikliği, davanın her aşamasında mahkeme tarafından re’sen incelenebilir (HMK 115).
Eksiklik giderilebilecekse, mahkeme kesin süre verir.
Eksiklik giderilmezse, dava usulden reddedilir.

Sonuç ve Değerlendirme

HMK 114, bir davanın açılabilmesi için gerekli temel hukuki şartları belirleyerek, usul ekonomisini ve yargının etkinliğini sağlayan önemli bir düzenlemedir.

Mahkemeler, dava şartlarını re’sen inceleyerek, gereksiz yargılamaların önüne geçmelidir.
Dava şartı eksiklikleri belirli süre içinde giderilmezse, dava usulden reddedilir.
Bu düzenleme, yargı sisteminin hızlı ve verimli çalışmasını sağlamak adına büyük önem taşımaktadır.

Yargıtay 4. Hukuk Dairesi’nin 2022/4371 E. – 2022/12107 K. Sayılı Kararı

MAHKEMESİ : Adana Bölge Adliye Mahkemesi 3. Hukuk Dairesi
İLK DERECE MAHKEMESİ : İskenderun Asliye Ticaret Mahkemesi
Davacı … vekili Av. … tarafından, davalılar aleyhine 26.08.2019 gününde verilen dilekçe ile maddi ve manevi tazminat istenmesi üzerine mahkemece yapılan yargılama sonucunda; davanın reddine dair verilen 19.12.2019 günlü kararın davacı vekili başvurusu üzerine yapılan istinaf incelemesinde; davacı tarafından davalı …. hakkında verilen karara yönelik istinaf başvurusunun esastan reddine, davalılar …ve … hakkında verilen karara yönelik istinaf başvurusunun kabulüne dair verilen 01.09.2020 günlü kararın Yargıtay’ca incelenmesi davalı … vekili tarafından süresi içinde istenilmekle temyiz dilekçesinin kabulüne karar verildikten sonra tetkik hakimi tarafından hazırlanan rapor ile dosya içerisindeki kağıtlar incelenerek gereği görüşüldü.
K A R A R
Davacı vekili; müvekkili davacının oğlu olan 2001 doğumlu ….’nın 10/06/2004 tarihinde sokakta oynamakta iken davalılardan İskenderun Belediye Başkanlığına ait, davalı … şirketinin güvencesi altında olan ve davalı …’nun sevk ve idaresindeki iş makinasının çarpması sonucu hayatını kaybettiğini belirterek fazlaya ilişkin hakları saklı kalmak kaydı ile şimdilik 1.000,00 TL’nin davalılardan müştereken ve müteselsilen, 50.000,00 TL manevi tazminatın davalılar …ve …’dan müştereken ve müteselsilen alınarak davacı müvekkiline ödenmesine karar verilmesini talep ve dava etmiştir.
Davalılar, davanın reddini talep etmiştir.
İlk Derece Mahkemesince tüm dosya kapsamına göre, davacının davalı …aleyhine açtığı maddi ve manevi tazminat davasının HMK 114/1-b maddesi gereğince yargı yolu caiz olmaması sebebiyle reddine, davacının davalı … aleyhine açtığı maddi ve manevi tazminat davasının HMK 114/1-d maddesi gereği husumetten reddine, davacının davalı …. aleyhine açtığı maddi ve manevi tazminat davasının zamanaşımına uğramış olması nedeniyle zamanaşımından reddine,
karar verilmiş; karara karşı davacı vekilince süresi içerisinde istinaf kanun yoluna başvurulmuştur.
Bölge Adliye Mahkemesince, davacı tarafından davalı …hakkında verilen karara yönelik olarak yapılan istinaf başvurusunun esastan reddine, davacı tarafından davalılar …ve davalı … hakkında verilen karara yönelik olarak yapılan istinaf başvurusunun kabulü ile HMK’nın 353/1-b.2 maddesi gereğince, İskenderun Asliye Ticaret Mahkemesinin 19/12/2019 tarih ve 2019/236 Esas, 2019/430 Karar sayılı kararının yeniden hüküm kurulmak üzere kaldırılmasına, davacının davalılar İskenderun Belediye Başkanlığı, … ve Zurich Sigorta A.Ş. aleyhine açtığı maddi ve manevi tazminat davasının zamanaşımı nedeniyle reddine, karar verilmiş, Bölge Adliye Mahkemesi kararı, davalı … vekili tarafından temyiz edilmiştir.
İlk Derece Mahkemesi’nce verilen karara yönelik olarak yapılan istinaf başvurusu üzerine HMK’nın 355 vd. maddeleri kapsamında yöntemince yapılan inceleme sonucunda Bölge Adliye Mahkemesi’nce verilen nihai kararda, dosya kapsamına göre saptanan somut uyuşmazlık bakımından uygulanması gereken hukuk kurallarına aykırı bir yön olmadığı gibi HMK’nın 369/1. ve 371. maddelerinin uygulanmasını gerektirici nedenlerin de bulunmamasına göre,usul ve yasaya uygun Bölge Adliye Mahkemesi kararının onanmasına karar vermek gerekmiştir.
SONUÇ: Yukarıda açıklanan nedenlerle davalı … vekilinin temyiz itirazlarının reddi ile Bölge Adliye Mahkemesince verilen kararın HMK’nın 370/1. maddesi uyarınca ONANMASINA, HMK’nın 372. maddesi uyarınca işlem yapılmak üzere dava dosyasının İlk Derece Mahkemesine, kararın bir örneğinin ise Bölge Adliye Mahkemesi’ne gönderilmesine ve aşağıda dökümü yazılı 790,25 TL kalan onama harcının temyiz eden davalıdan alınmasına 12.10.2022 gününde oy birliğiyle karar verildi.

HMK 114 Açısından Kararın İncelemesi

Yargıtay 4. Hukuk Dairesi’nin 2022/4371 E. – 2022/12107 K. sayılı kararı, HMK 114 kapsamında dava şartlarının incelenmesi ve uygulanmasına ilişkin önemli bir içtihat oluşturmaktadır. Kararda, yargı yolu caiz olmadığı gerekçesiyle davanın reddi, husumetten red kararı ve zamanaşımı nedeniyle davanın reddi gibi usule ilişkin konular ele alınmıştır.

Bu inceleme, kararın HMK 114 bağlamında nasıl değerlendirildiğini ve mahkemelerin dava şartlarını nasıl uyguladığını analiz etmeyi amaçlamaktadır.

Kararın Dava Şartları Açısından Değerlendirilmesi

1. İlk Derece Mahkemesi’nin Değerlendirmesi ve HMK 114 Uygulaması
İlk Derece Mahkemesi, davayı HMK 114 kapsamında üç farklı gerekçeyle reddetmiştir:

Davalı kamu kurumu açısından yargı yolu caiz olmadığı gerekçesiyle ret
- Mahkeme, ilgili davalının kamu tüzel kişisi olması nedeniyle, uyuşmazlığın idari yargıda görülmesi gerektiği sonucuna vararak davayı HMK 114/1-b maddesi uyarınca reddetmiştir.
- Bu tür kararlar, adli ve idari yargı arasındaki ayrımı netleştiren dava şartı incelemeleri açısından önemlidir.
Husumet nedeniyle davanın reddi
- Mahkeme, davacının belirli bir davalıya yönelik hukuki talepte bulunmasının mümkün olmadığı ve bu nedenle yanlış tarafın dava edildiği gerekçesiyle HMK 114/1-d maddesi kapsamında husumet nedeniyle reddine karar vermiştir.
- Davanın doğru tarafa yöneltilmesi, HMK 114 kapsamında önemli bir dava şartıdır ve yanlış tarafın dava edilmesi hâlinde mahkeme davayı usulden reddedebilir.
Zamanaşımı nedeniyle davanın reddi
- Mahkeme, davanın zamanaşımına uğradığını değerlendirerek reddetmiştir.
- HMK 114’te doğrudan yer almasa da zamanaşımı, dava şartı olarak mahkemelerce incelenen önemli bir husustur.
- Özellikle tazminat davalarında zamanaşımı itirazı, davanın kabul edilip edilmeyeceği açısından belirleyici bir unsur olabilir.

Bölge Adliye Mahkemesi’nin Değerlendirmesi ve HMK 114 Uygulaması

Davacı tarafından davalı kamu tüzel kişisi hakkında verilen karara yönelik istinaf başvurusu reddedilmiş ve İlk Derece Mahkemesi’nin yargı yolu açısından verdiği karar yerinde bulunmuştur.
Ancak, diğer davalılar hakkında verilen karar Bölge Adliye Mahkemesi tarafından kaldırılmış ve davanın zamanaşımı nedeniyle reddine karar verilmiştir.
Bu karar, mahkemelerin dava şartlarını farklı aşamalarda nasıl incelediğini ve davanın usuli süreç içinde nasıl değerlendirildiğini göstermesi açısından önemlidir.

Yargıtay’ın İncelemesi ve HMK 114 Kapsamında Sonuç

Yargıtay, Bölge Adliye Mahkemesi’nin değerlendirmelerini yerinde bularak nihai kararın onanmasına karar vermiştir.
HMK 114 kapsamında dava şartlarının incelenmesi açısından bakıldığında, mahkemelerin dava açma hakkına sahip olunup olunmadığını her aşamada değerlendirebileceği ve eksiklik bulunması hâlinde davanın usulden reddedilebileceği bir kez daha teyit edilmiştir.

Sonuç ve Değerlendirme

HMK 114 kapsamında bir davanın esastan görülebilmesi için gerekli olan tüm dava şartlarının sağlanmış olması gerekmektedir.
İlgili karar, yargı yolu, husumet ve zamanaşımı gibi unsurların dava şartı olarak incelenmesi bakımından önemli bir içtihat niteliğindedir.
Bu karar doğrultusunda, yargılama süreçlerinde dava açmadan önce mahkemenin görev, yetki ve dava şartları bakımından uygun olup olmadığının dikkatle değerlendirilmesi gerektiği bir kez daha vurgulanmıştır.