HMK MADDE 161
(1) Zabıt kâtibinin gözetimi altında taraflar veya fer’î müdahil, dava dosyasını inceleyebilir. Dava ile ilgili olanlar da bunu ispatlamak kaydı ve hâkimin izniyle dosyayı inceleyebilir.
(2) Gizli olarak saklanmasına karar verilen belge ve tutanakların incelenebilmesi hâkimin açık iznine bağlıdır.
Giriş
Hukuki süreçlerde şeffaflık ve adil yargılanma hakkı büyük önem taşır. Hukuk Muhakemeleri Kanunu’nun (HMK) 161. maddesi, dava dosyalarının kimler tarafından, hangi şartlar altında incelenebileceğini düzenler. Tarafların dosya içeriğini inceleyebilmesi, savunmalarını etkili bir şekilde yapabilmeleri için kritik bir unsurdur.
Ancak, bu hak sınırsız değildir. Dosyanın içeriği, bazı özel durumlarda yalnızca mahkemenin izniyle incelenebilir. Ayrıca, dava ile doğrudan ilgisi olmayan kişiler ancak hâkimin onayı ile dosya üzerinde inceleme yapabilir.
Bu yazıda, dava dosyasının taraflar ve ilgililerce nasıl incelenebileceği, bu hakkın sınırları ve gizlilik kararlarının etkileri detaylı olarak ele alınacaktır.
Dava Dosyasını İnceleme Yetkisi
Tarafların ve Fer’î Müdahillerin İnceleme Hakkı
Hukuki süreçlerde, tarafların dava dosyasını inceleyebilmesi esastır. Davacı ve davalı, davaya ilişkin delilleri ve dosya içerisindeki diğer evrakları görebilmelidir. Bu hak, yargılamada şeffaflığın sağlanması ve tarafların savunma hakkının korunması için gereklidir.
Dava dosyasının taraflarca incelenmesi şu esaslara göre gerçekleşir:
- Taraflar, zabıt kâtibinin gözetimi altında dosyayı inceleyebilir.
- İnceleme sırasında dosyanın bütünlüğü korunmalı, evrakların kaybolmaması sağlanmalıdır.
- Taraf vekilleri, müvekkilleri adına dosya inceleme hakkına sahiptir.
Bu hak, mahkeme tarafından herhangi bir izne tabi tutulmadan kullanılır. Ancak, gizli bilgi içeren belgeler bu kapsama girmez.
Dava ile İlgili Olan Kişilerin İnceleme Yetkisi
HMK 161, dava ile doğrudan taraf olmayan kişilere de belirli şartlar altında dosya inceleme hakkı tanımaktadır.
Ancak, bu hakkın kullanılabilmesi için kişinin davayla ilgili olduğunu ispat etmesi gerekir.
- Alacaklılar, mirasçılar veya dava sonucundan doğrudan etkilenecek kişiler, dosya inceleme talebinde bulunabilir.
- Bu kişilerin dosyayı inceleyebilmeleri için hâkimin açık izni gereklidir.
- Mahkeme, kişinin dava ile ilgisini değerlendirdikten sonra izin verip vermeyeceğine karar verir.
Mahkeme, ilgili kişinin gerçekten davayla bağlantısını kanıtlayıp kanıtlamadığına dikkat eder. Eğer bağlantı yetersiz görülürse, inceleme talebi reddedilebilir.
Bu uygulama, davaya ilgisi olmayan kişilerin haksız yere bilgilere erişmesini engellemek için getirilmiştir.
Gizlilik Kararları ve Mahkemenin Takdir Yetkisi
Bazı dava dosyaları, hassas veya gizli bilgiler içerebilir. Bu durumda mahkeme, belirli belgelerin yalnızca hâkimin izniyle incelenmesine karar verebilir.
Gizlilik kararı verilmiş belgeler arasında şunlar yer alabilir:
- Özel hayatın gizliliğini ihlal edebilecek kişisel bilgiler
- Devlet güvenliğiyle ilgili hassas belgeler
- Ticari sır niteliğindeki belgeler
- Tanık koruma programına dahil edilen kişilere ait bilgiler
Eğer bir dava dosyasında gizlilik kararı alınmışsa:
- Taraflar, gizlilik kararı kapsamındaki belgelere doğrudan erişemez.
- Bu belgeleri incelemek isteyen tarafların mahkemeye başvurması gerekir.
- Mahkeme, başvuruyu değerlendirerek talebin haklı olup olmadığına karar verir.
Bu düzenleme, hassas bilgilerin korunmasını sağlamak ve tarafların haksız şekilde avantaj elde etmesini önlemek amacıyla getirilmiştir.
Dosya İnceleme Süreci ve Usulî Kurallar
Zabıt Kâtibinin Gözetimi Altında İnceleme
Dava dosyaları, mahkeme kaleminde zabıt kâtibinin gözetimi altında incelenir.
- Bu uygulama, dosyanın içeriğinin değiştirilmesini veya kaybolmasını önlemeye yöneliktir.
- Tarafların dosya içerisinden belge çıkarma veya ekleme yetkisi yoktur.
- Dosya incelemesi sırasında taraflar not alabilir, ancak orijinal evraklar değiştirilemez.
Bu prosedür, mahkeme dosyalarının bütünlüğünü korumak için uygulanmaktadır.
Fotokopi Talebi ve Kopyalama Süreci
Taraflar, dava dosyasından belirli belgelerin fotokopisini talep edebilirler.
Ancak:
- Mahkeme, bazı belgelerin fotokopisinin alınmasını yasaklayabilir.
- Gizlilik kararı olan belgeler fotokopi taleplerine kapalıdır.
- Fotokopi ücretleri mahkeme tarafından belirlenir ve ilgililer tarafından ödenmelidir.
Bu uygulama, tarafların delillere erişimini kolaylaştırırken, dosya güvenliğini sağlamaya yöneliktir.
Avukatların Dosya İnceleme Yetkisi ve Kapsamı
Avukatların Vekâletname Olmaksızın Dosya İnceleme Yetkisi
Avukatlar, bir dava dosyasını incelemek için mutlaka o dosyanın taraflarından birinin vekili olmak zorunda değildir. Vekâletname ibraz etmeksizin, herhangi bir dava dosyasını mahkeme kalemine giderek inceleyebilirler.
Bu yetkinin temel sebepleri şunlardır:
- Hukukun genel işleyişine katkıda bulunmak
- Benzer davalar için emsal kararları inceleyebilmek
- Dava stratejisi geliştirebilmek
- Hukuki araştırmalar yapabilmek
Ancak, avukatlar yalnızca kamuya açık dosyaları inceleyebilir. Gizli belgeler veya mahkeme tarafından erişimi kısıtlanmış dosyalar bu hakkın dışında kalır.
Hangi Dosyalar İncelenebilir?
Avukatlar, aşağıdaki dosyaları herhangi bir izne tabi olmadan inceleyebilir:
- Kesinleşmiş tüm dava dosyaları
- Halen görülmekte olan ve kamuya açık dava dosyaları
- Sulh, asliye hukuk, ceza ve idare mahkemelerinde devam eden yargılamalar
Ancak, aşağıdaki dosyaların incelenmesi belirli kurallara bağlıdır:
- Devlet güvenliği ile ilgili belgeler → Mahkeme izni gerektirir.
- Kişisel verileri içeren özel belgeler → Kısıtlı inceleme yapılabilir.
- Ticari sır niteliğindeki davalar → Taraflardan birinin onayı gerekir.
Bu sınırlandırmalar, hem kişisel verilerin korunmasını hem de özel bilgilerin yetkisiz kişilerce erişilmesini engellemeyi amaçlar.
Avukatların Dosyalardan Örnek Alma Yetkisi
Avukatlar, yalnızca dosya incelemekle kalmaz, ilgili dosyalardan örnek alma yetkisine de sahiptir.
Avukatlık Kanunu Madde 46/2:
Avukatlar, inceleme yetkisine sahip oldukları dava dosyalarından örnek alabilirler. Ancak, gizli tutulması gereken belgelerin kopyalanması mahkemenin iznine tabidir.
Bu yetki kapsamında avukatlar:
- Mahkemeden örnek belge talep edebilir.
- Dava dosyasındaki delilleri analiz edebilir.
- Benzer davalarda kullanılmak üzere içtihat araştırması yapabilir.
Ancak, devlet güvenliğine ilişkin bilgiler içeren dava dosyalarından örnek almak yasaktır.
Sonuç
Dava dosyalarının taraflar ve ilgililer tarafından incelenmesi, yargılamada şeffaflık ve adil yargılanma hakkının bir gereğidir. HMK 161, taraflara bu hakkı tanırken, usulsüz erişimleri engellemek için bazı sınırlandırmalar getirmiştir.
Taraflar ve vekilleri, dava dosyasını zabıt kâtibinin gözetiminde serbestçe inceleyebilirken, dava ile ilgisi bulunan diğer kişiler için hâkim onayı gereklidir. Gizlilik kararı olan belgeler için ise özel bir mahkeme izni gerekir.
Bu düzenleme, tarafların haklarını koruyarak adil yargılanma ilkesini güçlendirmektedir. Ancak mahkemeler, erişim taleplerini değerlendirirken her iki tarafın menfaatlerini göz önünde bulundurmalıdır.
