Kooperatifler, ortaklarının ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla oluşturulan, demokratik bir yönetim anlayışıyla faaliyet gösteren tüzel kişiliklerdir. Kooperatif ortakları, üyelikleri çerçevesinde çeşitli haklara sahip olmakla birlikte, belirli yükümlülükleri ve sorumlulukları da üstlenirler. Bu makalede, kooperatiflerde ortaklık ve üyelik hakları ile ortakların yükümlülükleri ve sorumlulukları ayrıntılı bir şekilde ele alınacaktır.
Kooperatiflerde Ortaklık ve Üyelik Hakları
1. Kooperatif Ortaklığı ve Üyeliğin Kazanılması
Kooperatif ortaklığı, belirli koşulları sağlayan kişilerin kooperatife katılımıyla gerçekleşir. Türkiye’de kooperatiflere üyelik süreci, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu ve ilgili yönetmeliklerle düzenlenmiştir. Genel olarak ortak olabilmek için:
- Kooperatifin amaç ve faaliyet konusuna uygun olmak,
- Kooperatif ana sözleşmesinde belirtilen şartları sağlamak,
- Gerekli sermaye payını taahhüt etmek,
- Yönetim kurulunun onayını almak gerekmektedir.
2. Ortakların Hakları
Kooperatif ortakları, kooperatifin işleyişine aktif olarak katılım sağlayarak çeşitli haklardan yararlanırlar. Başlıca ortaklık hakları şunlardır:
a) Ortaklık Payı ve Kar Payı Hakkı
Kooperatif ortakları, taahhüt ettikleri sermaye payına bağlı olarak kooperatifin ekonomik faaliyetlerinden doğan kârın belirli bir kısmına hak kazanabilirler. Ancak kooperatifler, ticari şirketlerden farklı olarak, kâr dağıtımında ortakların ekonomik menfaatlerinden ziyade toplumsal faydayı gözetirler.
b) Yönetim ve Denetim Hakkı
Ortaklar, kooperatifin yönetiminde söz sahibi olabilmek için genel kurul toplantılarına katılma, oy kullanma ve aday olma hakkına sahiptir. Genel kurul, kooperatifin en yüksek karar organıdır ve önemli stratejik kararlar burada alınır.
c) Bilgi Alma ve İnceleme Hakkı
Kooperatif ortakları, kooperatifin faaliyetleri hakkında bilgi edinme hakkına sahiptir. Yönetim ve denetim kurulu raporlarını inceleyebilir, hesaplar ve işlemler hakkında bilgi talep edebilirler.
d) Kooperatif Hizmetlerinden Yararlanma Hakkı
Kooperatif ortakları, kooperatifin sağladığı ekonomik ve sosyal hizmetlerden yararlanma hakkına sahiptir. Örneğin, bir tarım kooperatifine üye olan ortaklar, kooperatifin sunduğu uygun maliyetli tohum, gübre veya pazarlama imkanlarından faydalanabilirler.
e) Ortaklıktan Ayrılma ve Devretme Hakkı
Ortaklar, belirli koşullar altında kooperatiften ayrılabilir veya ortaklık paylarını devredebilirler. Ancak kooperatif türüne bağlı olarak pay devri ve ayrılma sürecinde bazı kısıtlamalar uygulanabilir.
Ortakların Yükümlülükleri ve Sorumlulukları
1. Ortakların Mali Yükümlülükleri
Kooperatif ortakları, taahhüt ettikleri sermaye paylarını ödemek ve kooperatifin mali yükümlülüklerine katkıda bulunmak zorundadır. Ayrıca kooperatifin zarar etmesi durumunda, ana sözleşmede belirtilen sorumluluk oranlarına göre zararları karşılamakla yükümlüdürler. Kooperatiflerde ortakların mali yükümlülükleri, sınırlı sorumluluk ve sınırsız sorumluluk olmak üzere iki farklı şekilde düzenlenebilir:
- Sınırlı sorumluluk: Ortaklar, yalnızca koydukları sermaye payı kadar sorumludur.
- Sınırsız sorumluluk: Ortaklar, kooperatifin borçlarından tüm malvarlıklarıyla sorumlu tutulabilirler (Bu durum, özellikle kefalet esasına dayalı kooperatiflerde geçerlidir).
2. Yönetim ve Katılım Yükümlülüğü
Kooperatif ortakları, genel kurullara katılmak ve kooperatifin işleyişine destek olmakla yükümlüdürler. Genel kurullara katılmamak veya yönetim kararlarına kayıtsız kalmak, kooperatifin sağlıklı işleyişini olumsuz etkileyebilir.
3. Ana Sözleşmeye Uygun Davranma Zorunluluğu
Ortaklar, kooperatifin ana sözleşmesine ve genel kurul kararlarına uymakla yükümlüdürler. Ana sözleşmede belirtilen hükümler, ortakların haklarını ve yükümlülüklerini belirleyen temel çerçevedir.
4. Rekabet Yasağı
Bazı kooperatiflerde, ortakların rekabet etmelerini önlemek amacıyla kısıtlamalar bulunur. Örneğin, bir tüketim kooperatifine ortak olan kişinin, aynı alanda başka bir işletme açması veya rakip bir kuruluşta faaliyet göstermesi yasaklanabilir.
5. Dürüstlük ve Güven Esasına Dayalı Davranma Zorunluluğu
Kooperatif ortakları, kooperatifin çıkarlarını gözeterek hareket etmek zorundadır. Kooperatif içindeki ilişkiler, güven ve dayanışma temeline dayanır. Ortakların kötü niyetli veya zararlı faaliyetleri, kooperatifin işleyişini sekteye uğratabilir.
Sonuç
Kooperatifler, ortaklarının ekonomik ve sosyal faydalarını en üst düzeye çıkarmayı amaçlayan özel hukuk tüzel kişilikleridir. Ortaklık ve üyelik hakları, kooperatifin yönetimine katılım, kar payı alma, bilgi edinme ve kooperatif hizmetlerinden yararlanma gibi çeşitli avantajlar sunarken; ortaklar aynı zamanda sermaye taahhütlerini yerine getirmek, yönetim kararlarına uymak ve dürüstlük ilkesine bağlı hareket etmek gibi önemli yükümlülükler üstlenirler. Kooperatiflerin sürdürülebilir bir şekilde faaliyet gösterebilmesi için ortakların haklarını bilinçli bir şekilde kullanmaları ve yükümlülüklerini eksiksiz yerine getirmeleri büyük önem taşımaktadır.