Kooperatifler, bireylerin ekonomik, sosyal ve kültürel ihtiyaçlarını karşılamak amacıyla gönüllü olarak bir araya geldikleri, tüzel kişiliğe sahip ortaklık yapılarıdır. Kooperatiflerin Tanımı ve Hukuki Yapısı, 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu’nun 1. maddesi uyarınca, “tüzel kişiliğe sahip değişir ortaklı ve değişir sermayeli ortaklıklar” olarak tanımlanmıştır.
Kooperatifler, ticari şirketlerden farklı olarak, sermayeden çok ortakların dayanışma ve eşitlik ilkesi çerçevesinde ekonomik menfaatlerini korumayı hedefler. Kooperatifler Kanunu’nun 2. maddesine göre, kooperatiflerin amacı, “ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek veya geçimlerine ait ihtiyaçlarını karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlamak” olarak belirlenmiştir.
Kooperatiflerin Tanımı ve Hukuki Yapısı, Dayanağı ve Türleri
Kooperatiflerin kuruluşu ve işleyişi Türk Ticaret Kanunu (TTK) ve 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu hükümlerine tabidir. Kooperatiflerin ana sözleşmelerinde düzenlenmeyen hususlarda, Türk Borçlar Kanunu (TBK) ve TTK hükümleri uygulanır.
Türk hukukuna göre başlıca kooperatif türleri şunlardır:
- Tüketim Kooperatifleri: Kooperatifler Kanunu’nun 16. maddesi kapsamında ortaklarının temel ihtiyaçlarını uygun fiyatlarla temin etmeyi amaçlayan kooperatiflerdir.
- Üretim ve Pazarlama Kooperatifleri: Üreticilerin daha avantajlı koşullarda üretim yapabilmesini ve ürünlerini pazarlayabilmesini sağlamak için kurulan kooperatiflerdir.
- Konut Yapı Kooperatifleri: Kooperatifler Kanunu’nun 81. maddesi uyarınca, ortaklarına uygun şartlarda konut sağlamak amacıyla kurulan kooperatiflerdir.
- Tarım ve Hayvancılık Kooperatifleri: 1163 sayılı Kanun’un 20. maddesine göre, tarımsal üreticilerin bir araya gelerek ortak ihtiyaçlarını karşılamaya yönelik kurduğu kooperatiflerdir.
- Kredi ve Finans Kooperatifleri: Küçük ölçekli işletmeler ve bireylerin kredi ihtiyaçlarını karşılamak üzere oluşturulmuş yapılardır.
Kooperatiflerin Kuruluş ve İşleyiş Süreci
Bir kooperatifin kurulabilmesi için 1163 sayılı Kanun’un 3. maddesi gereğince en az yedi kurucu ortak bulunmalıdır. Kuruluş aşamaları şunlardır:
- Ana Sözleşmenin Hazırlanması: Kooperatifler Kanunu’nun 4. maddesine göre, kooperatifin adı, amacı, faaliyet alanı ve ortakların yükümlülüklerini içeren ana sözleşme hazırlanır.
- Ticaret Siciline Tescil: Noter onaylı ana sözleşme ile birlikte ticaret sicil müdürlüğüne başvurularak kooperatif tüzel kişilik kazanır.
- Vergi Kaydı ve Defter Tasdiki: Vergi dairesine başvuru yapılarak vergi mükellefiyeti tesis edilir ve yasal defterler tasdik ettirilir.
- Genel Kurul ve Yönetim Organlarının Oluşturulması: Kooperatifler Kanunu’nun 42. maddesi gereğince, ilk genel kurul toplantısı yapılarak yönetim kurulu ve denetim organları oluşturulur.
Kooperatiflerin Hukuki Sorumlulukları ve Denetimi
Kooperatiflerin denetimi, hem iç hem de dış mekanizmalarla sağlanmaktadır. Kooperatifler Kanunu’nun 65. maddesi uyarınca, kooperatifler genel kurul, yönetim kurulu ve denetim kurulu tarafından denetlenir. Ayrıca, ticaret sicil müdürlüğü, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ve bağımsız denetçiler dış denetim organları olarak görev yapar.
Ortakların kooperatif borçlarından sorumluluğu ise Kooperatifler Kanunu’nun 24. maddesine göre, “taahhüt ettikleri sermaye payı ile sınırlı” veya “sınırsız sorumluluk esasına” göre belirlenebilir.
Sonuç
Kooperatifler, Türk hukukunda özel düzenlemelere tabi tutulan tüzel kişilikler olup, ortaklarının ekonomik menfaatlerini korumaya yönelik bir işleyiş mekanizmasına sahiptir. 1163 sayılı Kooperatifler Kanunu, kooperatiflerin kuruluşundan tasfiyesine kadar olan süreçleri detaylı şekilde düzenleyerek, şeffaf ve sürdürülebilir bir yönetim anlayışını esas almıştır.
Bu bağlamda, kooperatif kurmak isteyenlerin hukuki çerçeveyi dikkatlice değerlendirmesi, ana sözleşme ve sorumluluk esaslarını mevzuata uygun şekilde belirlemesi büyük önem taşımaktadır.
