4857 Sayılı İş Kanunu Madde 41 – Fazla Çalışma Ücreti
Ülkenin genel yararları yahut işin niteliği veya üretimin artırılması gibi nedenlerle fazla çalışma yapılabilir. Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır.
63. madde hükmüne göre denkleştirme esasının uygulandığı hallerde, işçinin haftalık ortalama çalışma süresi, normal haftalık iş süresini aşmamak koşulu ile, bazı haftalarda toplam kırk beş saati aşsa dahi bu çalışmalar fazla çalışma sayılmaz.
Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.
Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır.
Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir.
Fazla çalışma veya fazla sürelerle çalışma yapan işçi isterse, bu çalışmalar karşılığı zamlı ücret yerine, fazla çalıştığı her saat karşılığında bir saat otuz dakikayı, fazla sürelerle çalıştığı her saat karşılığında bir saat on beş dakikayı serbest zaman olarak kullanabilir.
İşçi hak ettiği serbest zamanı altı ay zarfında, çalışma süreleri içinde ve ücretinde bir kesinti olmadan kullanır.
63. maddenin son fıkrasında yazılı sağlık nedenlerine dayanan kısa veya sınırlı süreli işlerde ve 69. maddede belirtilen gece çalışmasında fazla çalışma yapılamaz.
Fazla saatlerle çalışmak için işçinin onayının alınması gerekir.
Fazla çalışma süresinin toplamı bir yılda iki yüz yetmiş saatten fazla olamaz.
(Ek fıkra: 10/9/2014-6552/4 md.) Bu Kanunun 42. ve 43. maddelerinde sayılan hâller dışında yer altında maden işlerinde çalışan işçilere fazla çalışma yaptırılamaz.
(Ek fıkra: 10/9/2014-6552/4 md.) Yer altında maden işlerinde çalışan işçilere, bu Kanunun 42. ve 43. maddelerinde sayılan hâllerde haftalık otuz yedi buçuk saati aşan her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret, normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yüzden az olmamak üzere arttırılması suretiyle ödenir.
Fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışmaların ne şekilde uygulanacağı çıkarılacak yönetmelikte gösterilir.
Giriş
Fazla çalışma, iş hayatında en çok karşılaşılan konulardan biridir. İşverenler, iş yoğunluğuna bağlı olarak çalışanlarından belirli dönemlerde daha uzun süre çalışmasını talep edebilir. Ancak, bu süreç İş Kanunu’nda belirlenen kurallar çerçevesinde düzenlenmeli ve işçinin hakları korunmalıdır. İş Kanunu 41. Madde, işçinin fazla çalışma yapma koşullarını, fazla mesai ücretinin nasıl hesaplanacağını ve işverenin bu süreçteki yükümlülüklerini düzenlemektedir.
Bu yazıda, fazla çalışmanın ne olduğu, fazla çalışma ücreti hesaplamaları, işçinin serbest zaman hakkı, işverenin yükümlülükleri, işçiye tanınan yasal haklar ve fazla mesai ücretinin ödenmemesi durumunda işçinin yapabileceği hukuki işlemler gibi tüm detayları ele alacağız.
Fazla Çalışma Nedir?
İş hayatında, belirli bir süreyi aşan çalışmalar fazla çalışma olarak değerlendirilir. İş Kanunu’na göre, haftalık 45 saati aşan çalışmalar fazla çalışma olarak kabul edilir.
- Eğer işçinin haftalık çalışma süresi 45 saat olarak belirlenmişse ve bu süreyi aşan çalışmalar yapılıyorsa, fazla çalışma (fazla mesai) söz konusu olur.
- Eğer işçinin çalışma süresi sözleşmeyle 45 saatten daha düşük belirlenmişse ve işçi 45 saate kadar çalışıyorsa, bu fazla sürelerle çalışma olarak adlandırılır.
Bu ayrım önemlidir çünkü fazla çalışmada ve fazla sürelerle çalışmada uygulanacak ücret farkı bulunmaktadır.
Fazla Çalışma ile Fazla Sürelerle Çalışma Arasındaki Farklar
İş Kanunu’na göre, fazla çalışma ve fazla sürelerle çalışma farklı değerlendirilir ve bu fark ücret ödemelerine de yansır.
| Çalışma Türü | Tanım | Ücretlendirme |
|---|---|---|
| Fazla Çalışma | Haftalık 45 saati aşan çalışma | Saatlik ücretin %50 zamlı ödenmesi |
| Fazla Sürelerle Çalışma | Sözleşmede belirlenen haftalık çalışma süresinin 45 saatin altında olması durumunda, 45 saate kadar yapılan çalışma | Saatlik ücretin %25 zamlı ödenmesi |
Örneğin:
- Haftalık 40 saat çalışan bir işçi 45 saate kadar çalışırsa, fazla sürelerle çalışma ücreti alır ve saat başına %25 zamlı ücret ödenir.
- Aynı işçi 45 saati aşarsa, fazla çalışma ücreti devreye girer ve saat başına %50 zamlı ücret ödenir.
Bu fark, fazla çalışma ücretinin hesaplanmasında kritik bir rol oynar.
Fazla Çalışma Ücreti Nasıl Hesaplanır?
Fazla çalışma yapan işçiye, yaptığı ek çalışma saatleri için normal saatlik ücretinin artırılmış bir oranı ödenir.
- Fazla çalışma ücreti: Normal saatlik ücretin %50 artırılmış haliyle ödenir.
- Fazla sürelerle çalışma ücreti: Normal saatlik ücretin %25 artırılmış haliyle ödenir.
Örnek Hesaplama:
Saatlik ücreti 100 TL olan bir işçi için:
- Fazla çalışma ücreti: 100 TL × 1.5 = 150 TL/saat
- Fazla sürelerle çalışma ücreti: 100 TL × 1.25 = 125 TL/saat
Bir işçi haftada 50 saat çalışıyorsa:
- İlk 5 saat (40-45 saat arası) %25 zamlı = 125 TL/saat
- Son 5 saat (45 saat üzeri) %50 zamlı = 150 TL/saat
İşçi, fazla mesai yaptığı sürenin karşılığında zamlı ücret almak yerine serbest zaman hakkını kullanmayı da tercih edebilir.
Fazla Çalışma İçin İşçinin Onayı Gerekir
Fazla çalışma, işçiye zorla yaptırılamaz. İşveren, fazla çalışma yaptırmadan önce işçinin yazılı onayını almak zorundadır.
İşçi fazla çalışmayı reddedebilir ve işveren bu sebeple işçiyi işten çıkaramaz. Eğer işveren işçiyi fazla mesai yapmaya zorlarsa:
- İşçi haklı nedenle fesih hakkını kullanabilir ve kıdem tazminatına hak kazanabilir.
- İşçi, fazla çalışma zorlaması nedeniyle iş mahkemesine başvurabilir.
Fazla Çalışmanın Serbest Zaman Olarak Kullanılması
İşçi, fazla çalışma karşılığında ücret almak yerine serbest zaman kullanmayı seçebilir.
- Fazla çalışma yapan işçi, fazladan çalıştığı her saat için 1 saat 30 dakika serbest zaman kullanabilir.
- Fazla sürelerle çalışma yapan işçi, fazladan çalıştığı her saat için 1 saat 15 dakika serbest zaman kullanabilir.
Bu serbest zamanlar 6 ay içinde ve ücret kesintisi olmadan kullanılmalıdır. İşveren, işçinin serbest zaman kullanma hakkını engelleyemez.
Fazla Çalışma Ücreti Ödenmezse Ne Yapılır?
Eğer işveren fazla mesai ücretini ödemezse, işçi şu adımları izleyebilir:
- İşverene yazılı talepte bulunabilir.
- Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı’na şikâyette bulunabilir.
- İş mahkemesinde fazla mesai alacağı davası açabilir.
İşçi, fazla mesai ücreti alacağı için 5 yıl geriye dönük dava açma hakkına sahiptir.
Fazla Çalışma Yıllık İzin ve Kıdem Tazminatına Etki Eder mi?
Evet. Fazla çalışma ücretleri, kıdem tazminatı ve yıllık izin hesabına dahil edilir. Eğer işçi sürekli fazla mesai yapıyorsa, işçinin ortalama maaşı bu hesaba katılmalıdır. İşveren bunu dikkate almazsa, işçi eksik ödeme nedeniyle dava açabilir.
Fazla Çalışma Vergiye Tabi Midir?
Evet. Fazla çalışma ücreti, gelir vergisi ve SGK primine tabidir. İşveren, işçinin fazla mesai ücretini brüt ücret üzerinden hesaplayarak vergilerini kesmelidir.
Hukuki Farklar, Gece Çalışmaları, Tatiller ve İşçi Sağlığı
Fazla çalışma, iş dünyasında sıkça karşılaşılan ve hem işverenler hem de çalışanlar için önemli hukuki ve mali yükümlülükler doğuran bir konudur. İş Kanunu’na göre fazla çalışma belirli kurallar çerçevesinde düzenlenmiş olsa da, uygulamada iş sözleşmeleri, gece vardiyaları, tatiller, işçi sağlığı ve iş güvenliği gibi birçok farklı faktör süreci doğrudan etkilemektedir.
Bu yazıda, fazla çalışma ile ilgili iş sözleşmesi düzenlemeleri, hukuki ayrımlar, gece çalışmaları, tatillerde fazla çalışma, işçi sağlığı üzerindeki etkileri ve yıllık fazla çalışma sınırları gibi kritik konuları detaylıca ele alacağız.
Fazla Çalışma ve İş Sözleşmesindeki Düzenlemeler
Fazla çalışma, işçinin iş sözleşmesinde açıkça kabul etmesi gereken bir çalışma türüdür. Ancak, bazı iş sözleşmeleri fazla mesai konusunda işçi aleyhine düzenlemeler içerebilir ve bu durum bazı hukuki sorunlara yol açabilir.
-
İş Sözleşmesinde Fazla Çalışmaya Açık Onay Verilmişse
İş sözleşmelerinde, fazla çalışma ile ilgili “işçi gerektiğinde fazla mesai yapmayı peşinen kabul eder” gibi ibareler yer alabilir. Ancak bu durum, işçinin süresiz ve zorla fazla mesai yapacağı anlamına gelmez. İşçinin onayı her yıl yenilenmelidir ve zorla fazla mesai yaptırılamaz. -
İş Sözleşmesi Fazla Çalışmayı Kapsamıyorsa
Eğer iş sözleşmesinde fazla mesai ile ilgili bir madde yoksa, işveren işçiyi fazla çalışmaya zorlayamaz. İşçi, fazla çalışma yapmayı reddedebilir ve işten çıkarılamaz. -
Fazla Çalışmanın Ücrete Dahil Edilmesi
Bazı iş sözleşmelerinde fazla çalışma ücretleri maaşa dahil edildiği belirtilir. Ancak bu durum genellikle üst düzey yöneticiler ve denetim yetkisi olan çalışanlar için geçerlidir. Normal işçiler için fazla mesai ücreti ayrı hesaplanmalı ve bordroda açıkça gösterilmelidir.
İş sözleşmesinde fazla çalışma ile ilgili bir hüküm olsa bile, işçinin sağlık ve güvenliği tehlikeye giriyorsa fazla mesai yapmayı reddetme hakkı bulunmaktadır.
Fazla Çalışma ile Normal Çalışma Arasındaki Hukuki Farklar
Fazla çalışma ile normal çalışma arasında ücretlendirme, işçi hakları ve işveren yükümlülükleri açısından belirgin farklar bulunmaktadır.
-
İşçi Fazla Mesaiyi Reddedebilir mi?
Evet. İşçi fazla mesai yapmayı reddedebilir ve bu durum işten çıkarılma gerekçesi olamaz. Ancak iş sözleşmesinde fazla mesai yapacağına dair açık bir hüküm varsa, bu sözleşmeye aykırılık oluşturabilir. -
İşveren Fazla Çalışmayı Keyfi Olarak Düzenleyebilir mi?
İşveren, fazla mesaiyi sadece işin niteliği gerektiriyorsa ve işçinin onayı alınmışsa uygulayabilir. Keyfi olarak işçileri fazla mesaiye zorlamak iş kanunlarına aykırıdır. -
İşçi Fazla Mesai Yapmadığı İçin İşten Çıkarılabilir mi?
İşveren, fazla mesaiyi reddeden bir işçiyi sadece bu sebeple işten çıkaramaz. Ancak işveren, işçiye yazılı uyarı yaparak iş düzenini bozduğunu öne sürerse, işçi için hukuki riskler doğabilir.
Fazla mesai, ancak iş sözleşmesine uygun şekilde ve işçinin yazılı onayı alınarak uygulanmalıdır.
Gece Çalışmalarında Fazla Çalışma
Gece vardiyasında çalışan işçiler için fazla mesai uygulaması normal çalışma sisteminden farklı olarak düzenlenmiştir.
-
Gece Çalışmasında Fazla Çalışma Nasıl Hesaplanır?
Gece çalışma süresi yasal olarak 7.5 saat ile sınırlıdır. Eğer işçi, 7.5 saatten fazla çalıştırılıyorsa, fazla mesai kapsamına girer ve fazla mesai ücreti %50 zamlı ödenmelidir. -
Gece Çalışmalarında Fazla Mesai Yaptırılabilir mi?
İş Kanunu’na göre gece vardiyasında fazla mesai yaptırılması yasaktır. Ancak olağanüstü durumlar ve zorunlu hallerde işveren fazladan en fazla 2 saat gece mesaisi yaptırabilir. -
Gece Çalışanlar İçin İşçi Hakları
Gece çalışan işçiler, gece vardiyasının sağlıklarını olumsuz etkilemesi durumunda fazla mesai yapmayı reddedebilirler. İşveren, işçinin gece fazla mesai yapmasını zorlayamaz.
Hafta Tatili ve Resmi Tatillerde Fazla Çalışma
Hafta tatili ve resmi tatillerde fazla çalışma, işçinin daha yüksek ücret almasını gerektiren özel bir çalışma türüdür.
-
Hafta Tatilinde Fazla Mesai Ücreti
İşçi haftada 6 gün çalışıyorsa, yedinci gün hafta tatili sayılır ve çalışması durumunda günlük ücretinin iki katı ödenir. -
Resmi Tatillerde Fazla Çalışma
İşçi, resmi tatilde çalıştırıldığında günlük ücretinin 2 katını almalıdır. Örneğin, bayram günlerinde veya 1 Mayıs gibi resmi tatillerde çalışan işçiye fazladan bir günlük ücreti daha ödenir.
İşverenin, hafta tatili veya resmi tatilde fazla çalışma yaptırmadan önce işçinin onayını alması gerekir.
Fazla Çalışmanın İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Açısından Riskleri
Aşırı fazla mesai, işçiler üzerinde ciddi sağlık ve iş güvenliği riskleri doğurabilir.
-
İş Kazaları ve Yorgunluk
Uzun süre fazla mesai yapan işçilerin dikkat dağınıklığı artar ve iş kazaları yaşama riski yükselir. Bu yüzden, işverenler fazla mesai sürelerini sınırlamak zorundadır. -
Psikolojik ve Fiziksel Sağlık Sorunları
Uyku düzensizliği, stres, tükenmişlik sendromu ve kalp hastalıkları gibi sağlık sorunları fazla mesai yapan işçilerde daha yaygındır. -
İş Güvenliği Açısından Fazla Çalışmanın Önemi
İşveren, fazla mesai yaptırırken iş güvenliği önlemlerini almak zorundadır. Eğer işçi, aşırı fazla mesai nedeniyle iş kazasına uğrarsa, işveren tam sorumlu tutulabilir.
Fazla mesai, sadece ekonomik bir konu değil, aynı zamanda işçi sağlığı ve güvenliği açısından da titizlikle düzenlenmesi gereken bir çalışma sistemidir.
Zorunlu Nedenlerle Fazla Çalışma (İş Kanunu 42. Madde)
Bazı durumlarda işyerinin normal faaliyetlerini sürdürebilmesi için acil müdahale gerektiren durumlar ortaya çıkabilir. Bu gibi hallerde işveren, işçilere zorunlu fazla çalışma yaptırabilir.
Zorunlu Fazla Çalışma Yapılabilecek Durumlar
-
Bir arıza meydana geldiğinde veya arızanın oluşması muhtemel olduğunda
- Örneğin, üretim makinelerinin aniden durması veya elektrik sisteminde meydana gelen bir arızanın üretimi aksatması gibi durumlar, işyerinin işleyişini ciddi şekilde etkileyebilir.
- İşveren, bu arızaları gidermek için işçileri zorunlu olarak fazla çalıştırabilir.
-
Makineler, araç ve gereçler için hemen yapılması gereken acele işler olduğunda
- Eğer işyerinde makine veya ekipmanların bakım ve onarımı derhal yapılmazsa, işyerinin faaliyetleri tamamen durabilir.
- Bu tür durumlarda, işçilerin fazla mesai yapması zorunlu olabilir.
-
Zorlayıcı sebeplerin ortaya çıkması halinde
- Deprem, yangın, su baskını veya sel gibi doğal afetler sonrası işyerinin zarar görmesi durumunda, işveren işyerinin tekrar faaliyete geçmesini sağlamak için işçilere fazla mesai yaptırabilir.
- Ayrıca, büyük bir üretim tesisinde acil tahliye gerektiren bir durum yaşandığında, işyerinin güvenli hale getirilmesi için işçilere zorunlu fazla mesai yaptırılabilir.
Zorunlu Fazla Çalışmada İşçinin Hakları
- İşçiler, zorunlu fazla çalışmaya itiraz edemez, ancak bu çalışma için fazla mesai ücreti almak zorundadır.
- Zorunlu fazla çalışma yapan işçilere uygun bir dinlenme süresi verilmesi zorunludur.
- Fazla mesai ücreti, normal saatlik ücretin %50 artırılmış haliyle ödenir.
- İşveren, işçileri keyfi olarak “zorunlu fazla çalışma” adı altında mesaiye bırakmamalıdır. Eğer işveren bunu kötüye kullanırsa, işçi hukuki yollara başvurabilir.
Olağanüstü Hallerde Fazla Çalışma (İş Kanunu 43. Madde)
Olağanüstü durumlarda, ülke güvenliği veya kamu düzeni ile ilgili ihtiyaçların karşılanması için fazla çalışma yaptırılabilir. Bu gibi hallerde fazla mesai, Cumhurbaşkanı tarafından belirlenen esaslar çerçevesinde düzenlenir.
Olağanüstü Fazla Çalışma Yapılabilecek Durumlar
-
Seferberlik Dönemleri
- Eğer ülke genelinde seferberlik ilan edilirse, bu süreç boyunca işyerlerinde fazla mesai uygulaması devreye sokulabilir.
- Özellikle savunma sanayi, gıda üretimi ve lojistik gibi kritik sektörlerde çalışan işçilerin çalışma saatleri artırılabilir.
-
Yurt Savunmasıyla İlgili İşyerleri
- Askerî malzeme üreten fabrikalar, kritik altyapı tesisleri ve güvenlik amaçlı üretim yapan işyerlerinde, yurt savunması için fazla çalışma gerekebilir.
- Bu tür işyerlerinde, işçilerin günlük çalışma süresi iş gücü ihtiyacına göre artırılabilir.
Olağanüstü Fazla Çalışmada İşçinin Hakları
- Olağanüstü fazla çalışmada işçilere fazladan ücret ödenmesi zorunludur.
- İşveren, fazla çalıştırılan işçilere yeterli dinlenme süresi vermekle yükümlüdür.
- Çalışma süresi, işçinin fiziksel ve zihinsel gücünü aşmayacak şekilde belirlenmelidir.
- Bu fazla mesaiye, İş Kanunu 41. Madde’deki fazla mesai hükümleri uygulanır, yani fazla mesai ücreti %50 artırımlı olarak hesaplanır.
Zorunlu ve Olağanüstü Hallerde Fazla Çalışmanın Sınırları
İş Kanunu, fazla çalışmanın işçiyi yıpratmaması için bazı sınırlandırmalar getirmiştir.
- Zorunlu nedenlerle fazla çalışmanın süresi, işyerinin normal çalışma düzenine dönmesi için gereken süreyi aşamaz.
- Yıllık toplam fazla çalışma süresi, 270 saati geçemez (ancak olağanüstü hallerde bu süre esnetilebilir).
- Gece vardiyalarında zorunlu ve olağanüstü fazla mesai yapılamaz (istisnai durumlar hariç).
- İşveren, zorunlu fazla çalışmaları kötüye kullanarak normal işleyişteki fazla mesai uygulamalarını bu kategoriye sokamaz.
Sonuç
Fazla çalışma, iş hayatında yaygın bir uygulamadır ancak işveren, fazla mesaiyi işçiye zorla yaptırmamalıdır ve fazla çalışma ücretlerini eksiksiz ödemelidir. İşçi, fazla mesai ücretini almazsa iş mahkemesine başvurabilir ve geriye dönük 5 yıl için fazla mesai alacaklarını talep edebilir.
Fazla mesai, işveren ve işçiler arasında dengeli bir şekilde uygulanması gereken bir çalışma düzenidir. İşveren, işçiyi zorla fazla mesaiye bırakmamalı ve fazla mesai ücretlerini eksiksiz ödemelidir. İş sözleşmelerinde fazla mesaiyle ilgili düzenlemeler yapılabilir, ancak bu işçinin onayı olmadan uygulanamaz.
Gece çalışmaları, hafta tatilleri ve işçi sağlığı gibi faktörler, fazla mesainin sadece maddi boyutunun değil, aynı zamanda iş güvenliği ve işçi hakları açısından da dikkate alınması gereken bir konu olduğunu göstermektedir.
İşçiler, fazla çalışma konusunda haklarını bilmeli ve gerektiğinde yasal yollarla talepte bulunmalıdır.
İşçiler, fazla mesai karşılığında serbest zaman kullanma hakkına sahiptir ve bu süre 6 ay içinde kullanılmalıdır. İşverenin fazla çalışma kurallarına uymaması, işçiyi haklı fesih ve tazminat talebine götürebilir.